مشاوره فلسفی راهی برای توانمندسازی خود و دیگران

ما از طریق مشاوره فلسفی توانمند می‌شویم: داستان سفر

مشاوره فلسفی چگونه افراد را توانمند می‌سازد؟ ما در زندگی خود فعالیت‌های زیادی انجام می‌دهیم اما توشه زیادی بر نمی‌داریم، زیرا همه توان‌مان را بکار نمی‌گیریم. گاهی جسم‌مان را به جایی می‌بریم یا با جسم‌مان جابه‌جا می‌شویم، اما ذهن‌مان را جا می‌گذاریم. گاهی با ذهن‌مان به جاهای مختلف سرک می‌کشیم اما از جسم‌مان غافل‌ایم. گاهی صرفا می‌خوانیم و نوشتن که هیچ.

از طریقِ مشاوره فلسفی با خود و یا مراجعه به یک مشاور فلسفی، احتمالا به خودمان یا دیگران کمک خواهیم کرد تا سر‌ و سامانی به این نابسامانی‌ها بدهیم.

به‌عنوانِ مشاور فلسفی و سفر، از زمانی که ایدۀ سفر کردن و سفرنام‌ نویسی به شیوه فَبَک و سپس سفر و مشاوره فلسفی، (یک فصل در کتاب بنیادهای مشاوره فلسفی به این موضوع پرداخته است) در ذهنم جوانه زده بود، تا همین اواخر، اینجا و آنجا مورد پرسش بودم که چرا بر سر هر چیزی واژه فَبَک، و اکنون مشاوره فلسفی می‌گذارید؟ گاهی این‌قدر مورد هجوم قرار می‌گرفتم که خودم هم به تردید می‌افتادم. ادعای اصلی در سفرنامه نویسی و مسافرت به شیوه فلسفه برای کودکان و در خدمت مشاوره فلسفی این بود: “می‌توان متاملانه سفر کرد. پرسش این بود: “آیا به شیوه دیگری غیر از شیوه مرسوم می‌شود سفرکرد”؟ و پاسخ من یا همان ادعایم این بود: “بله می‌توان به گونه متفاوتی سفر کرد و آن گونۀ مورد نظر من، متاملانه سفر کردن است.”

افزون بر شیوه فلسفه برای کودکان، مشاوره فلسفی نیز چون یکی از شاخه‌های فلسفه کاربردی به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از خودمان و پیرامون‌مان به‌دست آوریم.

در هر حال، من پا پس نکشیدم و آن را در یک سفر آموزشی به هند انجام دادم. در آن سفر ما همه گونه مواجهه فلسفی انجام دادیم و از جمله برپایی چندین اجتماع پژوهشی درباره سفر و عناصر آن در اتوبوس در مسیرهای طولانی، در سالن هتل‌ها و در دامنه آبشاری در هیمالالیا؛ و نیز چند مواجهه در قالب مشاوره فلسفی با هم‌سفرانی که دردها و رنج‌هایشان بالا آمده بود. از رهگذر آن، انتظار می‌رفت افراد درک عمیق‌تری از فرهنگی به‌دست آورند که به مهمانی آن رفته بودند. انتظار داشتم ناتوانی فرهنگی مسافران در مواجهه با جنبه‌های عادی و غیر عادی فرهنگ میزبان کاهش یابد. انتظار داشتم آنها تصور نکنند فقط بهترین چیزها نزد آنان است و بس. ما در این زمینه، نتایج درخشانی در کاهش ناتوانی فرهنگی و در نوشتن سفرمانه به شیوه فلسفی به‌دست آوردیم و این‌ها را مرهون به‌کارگیری اجتماع پژوهشی می‌دانم که در قلب فلسفه برای کودکان قرار دارد که اخیرا از آن چون روشی برای مشاوره فلسفی گروهی استفاده می‌شود.

فلسفه و ادراک سفر

اخیرا کتابِ «تسلی‌بخش‌های فلسفه» را دوباره‌خوانی کردم. چیزهایی در آن یافتم که ادراک مرا درباره سفر و متاملانه سفر کردن را تقویت می‌کرد. در اینجا مایل‌ام آن را با شما به اشتراک بگذارم.

پیشتر در مقاله‌ای در همین باره گفته بودم که کسانی که به سفر نمی‌روند و متاملانه سفر نمی‌کنند، کل جهان را چون خود می‌پندارند و یا اینکه کل جهان را اگر به گونه‌ای دیگر باشند ریشخند می‌کنند (قائدی، 1394). به زعم آلن دوباتن (1383): “مردم، بی پروا و مغرور، جهان را به دو اردوگاه امور بهنجار و اردگاه امور نابهنجار تقسیم می‌کنند“ (155).

مونتنی، فیلسوفی که آلن دوباتن بخشی از کتاب با عنوان “درباب ناتوانی فرهنگی” را بر آرا او استوار کرده است، در سال 1580 میلادی به مسافرتی به سراسر اروپا دست می‌زند و با شروع مسافرت در می‌یابد که عقاید مردم درباره امور بهنجار به سرعت از جایی به جای دیگر تغییر می‌کند:

“در مهمان‌خانه‌های شهرهای سوییس تصور می‌کردند بالاتر بودن تختخواب از کف زمین امری بهنجار است و بنابراین برای رسیدن به تختخواب باید از پله‌ها بالا می‌رفتند… کمی دورتر از آ‌‌ن‌ها در آلمان تصور می‌کردند روی زمین بودن تخت خواب امری بهنجار است… مسافران فرانسوی همراه مونتنی از این تغییرات ناراحت بودند بنابراین سعی می‌کردند از بوفه‌هایی که غذاهای عجیب داشتند دوری کنند و غذاهای بهنجار را سفارش دهند که در وطن خود با آن آشنا بودند. آن‌ها سعی می‌کردند با کسی که مرتکب این اشتباه شده بود که به زبان آنها حرف نزده بود صحبت نکنند و با احتیاط به نان رازیانه دست بزنند“ (156).

مردمی که به سفر می‌روند اما تمام مدت به دنبال یک همزبان یا هم شهری می‌گردند و اگر یک نفر را ببینند که به زبان آنها صحبت می‌کند چون یافتن دُرّی گرانبها او را در آغوش می‌گیرند، کسانی که زبان خود را به‌هنجار می‌دانند. آن‌ها به پاریس، بارسلونا، یا هر جای دیگری می‌روند و به همشهریان‌شان به وقت بازگشت پُزِ به خارج رفتن را می‌دهند، اما نمی‌گویند که تمام مدت به دنبال یک رستوران ایرانی می‌گشته‌اند که به آنها قُرمه سبزی یا کباب کوبیده بدهد و یا برای کل ایام فرصت مطالعاتی‌شان، قُرمه سبزی یخ زده به همراه داشته‌اند. آن‌ها هنوز دارند قصه نابهنجار بودن پیتزایی را تعریف می‌کنند که در کنار کلیسای نوتردام پاریس سفارش داده بودند و انتظار داشتند که پیتزا سبزیجات باشد اما یک بادمجان درسته و گوجه نیم پز را روی نانِ خمیری یافته بودند و نگران بودند که چرا 15یورو برای آن پول داده‌اند. این ناراحتی برای این بود که از نظر آنها یک پیتزای سبزیجاتِ بهنجار، همانی است که در پیتزا دی در کرج خورده‌اند. آن‌ها حتی اگر به ایتالیا بروند بازهم پیتزای آن‌ها را نابهنجار خواهند یافت.

آلن دوباتن اینگونه از مونتنی نقل می‌کند:

” آن‌ها بیرون از دهکده‌هایشان احساس می‌کنند مثل ماهی بیرون از آب هستند. هرجا می‌روند به راه و رسم خود می‌چسبند و راه و رسم بیگانه را طرد می‌کنند. اگر با هموطنی روبرو شوند … این واقعه را جشن می‌گیرند ..  با احتیاطی مقرون به عبوس بودن و کم حرفی در حالی که خود را در لباس‌های‌شان پنهان کرده‌اند، مسافرت می‌کنند و خود را از بیماری‌های واگیردار سر زمینی ناشناس حفظ می‌کنند (157).

به یادم می‌آورم در سال 2008 میلادی برای اولین بار یک آمریکایی را از نزدیک در مسکو دیدم او زن مسنی بود که همراه فرزند جوان‌اش به همایشی در دانشگاه ایالتی مسکو آمده بود و من نمی‌دانستم با یک آمریکایی (آن‌هم از جنس مخالف)، از اساس چگونه و درباره چه چیزی باید حرف بزنم؟ به همین خاطر نشان می‌دادم که آدم کم حرفی هستم او هم احتمالا فکر می‌کرده است که من نمونه یک ایرانی کامل‌ام! به همین خاطر او به من لقب سایلنت من (مرد ساکت) داده بود. در همان‌جا ما دنبال غذایی می‌گشتیم که بهنجار باشد و در لیست غذاها تنها چیزِ به نظر بهنجار، غذایی دریایی بود. ما تصور می‌کردیم الان چه ماهی کباب و برشته‌ای خواهند آورد. چشم‌تان روز بد نبیند؛ من متعجب بودم این‌ها چگونه این همه گند و گوله را می‌خورند. دیر زمانی پایید تا من از رهگذر فلسفیدن به ادراکی متفاوت برسم.

به زعم مونتنی، “هر ملتی آداب و رسوم و عادت‌های زیادی دارد که نه تنها برای ملل دیگر ناشناخته است بلکه به نظر آنها وحشیانه و مایه شگفتی است… به نظر می‌رسد تعریفی که هر جامعه‌ای از امر بهنجار ارایه می‌کند فقط بخشی از امور واقعا معقول را را در بر دارد و نامنصفانه، تجربیاتِ وسیع موقعیتی نا آشنا را طرد می کنند.” مونتنی سعی می‌کرد درک ساده لوحانه خوانندگان‌اش از امر بهنجار را گسترش دهد و از روش فیلسوف محبوب‌اش پیروی کند:

” وقتی از سقراط می‌پرسیدند اهل کجاست؟ نمی گفت ” اهل آتن”  بلکه می‌گفت: “ اهل دنیا“ (160).

آشکار است که یکی از راه‌هایی که می‌تواند درک مردم را از مردمان دیگر گسترش دهد مسافرت است. اما همان‌گونه که پیشتر گفتم و گفته‌های مونتنی نیز آنها را تایید می‌کند این است که مردم را به ابزاری مجهز کنید که آن ابزار بتواند به آن‌ها در گسترش درک‌شان از امور بهنجار کمک کند و آن چیزی جز “استدلال دقیق” نیست. به جای تعصب ورزیدن و تمسخرِ سایر فرهنگ‌ها، آن‌ها باید بیاموزند که امر نا آشنا الزاما امر نادرست یا ناپسند نیست.

راه دیگری که مونتنی در مواجهه با  اتهامات مربوط به نابهنجاری پیشنهاد می‌کند دوستی است.

” یکی از ویژگی‌های دوست این است که آن قدر مهربان است که در مقایسه با دیگران بخش بیشتری از وجود ما را بهنجار می‌داند. هنگام گفتگو با مخاطبی عادی بسیاری از نظر‌های خود را به دلیل بسیار زننده بودن، جنسی بودن، مایوسانه بودن، احمقانه بودن، هوشمندانه بودن یا احساساتی بودن، بیان نمی‌کنیم، ولی این نظرها را با دوستان خود در میان می‌گذاریم– دوستی توطئه ای کوچک است علیه آنچه دیگران معقول می پندارند“ (137).

هدف از این مقاله، بیان این نکته است که انسان چگونه ممکن است گرفتار یک‌جاماندگی شود که هم ممکن است ذهنی باشد و هم جسمی و اینکه فلسفیدن و شاخه‌های گوناگون آن چون فلسفه برای کودکان، مشاوره فلسفی، و کافه فلسفه می‌توانند ما را به‌ویژه از گرفتاری تماما خود-بهنجارپنداری رها کنند. کافی نیست ما تنها جسم‌مان را به جایی ببریم مثلا به دانشگاه، شهری دیگر، کشوری دیگر، یا به مناظر طبیعی ببریم، بلکه باید فکر و روح‌مان را نیز فعالانه با خود ببریم. همچنین نباید ادای فعال کردن یا فعال بودن فکرمان را در بیاوریم، چون نمونه‌های همکاران دانشگاهی و یا سیاسی، و یا برخی مدیران که مدام از دقت، راستی، پژوهش، و دقت در منابع و غیر از آن سخن می‌گویند اما توان یک استدلال درست را ندارند؛ توصیف از تجویز را تمیز نمی‌دهند؛ و حتی دو ساعت در برنامه‌ای شرکت نداشته‌اند، اما از کلاه ذهن‌شان کبوتر هوا می‌کنند.