«تئوری تحلیل رفتار» متقابل برای نوجوانان

دنیا به سرعت در حال تغییره و رشد و یادگیری ما هم با پیچیدگی‌های بیشتری روبه‌رو میشه. با وجود پیشرفت فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، توسعه فضاهای مجازی، و رونق روزافزون هوش مصنوعی، موضوع آموزش و رشد ما، بیش از گذشته به برقراری و توسعه رابطه با دیگران نیازمند می‌شه. اگه 100 سال پیش، می‌تونستیم حدس بزنیم که برای یادگیری و آموزش، حداکثر با 1000 تا آدم دیگه، شامل معلم و مدیر و بقیه افراد درگیر در آموزش از پیش دبستانی تا دانشگاه، ارتباط خواهیم گرفت، امروز در فضای مجازی و با طرح ایده‌های خلاقانه‌ای مثل متاورس و شکل‌گیری اوتار، تعداد کسانی که در طول عمرمون در رابطه با آموزش و توسعه، با اونها روبه‌ررو می‌شیم، به چندین برابر افزایش یافته و تعداد اون‌ها بیشتر هم خواهد شد.

اگه ارتباطات در فضای مدرسه و دانشگاه گسترش پیدا می‌کنه، نوع و کیفیت اون هم تغییر می‌کنه. مثلا ممکنه ارتباطات ما کوتاه‌تر و مطلوبیت اون کمتر از گذشته باشه. شاید! اما می‌دونیم که تحصیل، رشد، و موفقیت ما وابسته به همین ارتباطات و شبکه‌هایی از روابطه که به اختیار یا به اجبار باید توی اون‌ها وارد بشیم، نقش خودمون رو بازی کنیم، باهشون به هدف‌هامون برسیم، و سرانجام ترک‌شون کنیم. خیلی چیزا برای موفقیت تحصیلی در ارتباطات امروز و فردا برای تو لازم و مهمه اما یکی از عواملی که نمی‌شه در تاثیرش بر موفقیت هر دانش‌آموزی شک کرد اینه که بتونی جایگاه، نقش، و وظیفه‌ات در حفظ و بهبود روابط رو بدونی و به‌خوبی از عهده‌اش بر بیای. باید خودت رو برای اون رشد بدی و آماده کنی. باید خودت رو در مسیرهای آموزش دیدن برای رابطه‌های سازنده قرار بدی، برای اون وقت بذاری، و ازش برای موفقیت امروز و فردات بهره ببری.

یکی از تئوری‌هایی که می‌تونه در این زمینه بهت کمک کنه، تئوری تحلیل رفتار متقابله. شاید اسمش رو شنیده باشی یا نه، برای اولین باره که می‌شنوی؛ فعلا اهمیتی نداره! توی این مقاله بهت کمک می‌کنیم که به جامع‌ترین روش ممکن اما تاحدممکن به زبان ساده، این تئوری رو برات بگیم. حالت‌هایی که در تئوری گفته شده رو با مثال‌های روشن و بر اساس گفتگو یا دیالوگ مطرح کردیم که درک‌اش برات راحت‌تر باشه. این کار رو کردیم تا به آموزش، رشد، و موفقیت تحصیلی تو کمک کرده باشیم. دیگه موفقیت تحصیلی رو فقط با خوندن‌های فشرده و بی‌امان نمی‌شه به‌دست آورد.

این مقاله رو بخون و مقاله‌های دیگه‌ای هم که در سایت «پردیس توسعه انسانی» درباره تحلیل رفتار متقابل هست رو نگاهی بنداز. چه این یک موضوع لذت‌بخش یا شکنجه‌آور باشه، موفقیت‌ات در تحصیل و آینده‌ات رو از تاثیرش محروم نکن!

اگه ابهام یا پرسشی داشتی، با ما در پردیس توسعه انسانی تماس بگیر.

در این مقاله می‌خوانید:

«تحلیل رفتار متقابل» چیست؟

حالت‌های ما در تحلیل رفتار متقابل

حالت کودک- نمونه گفتگوی کودک و کودک

حالت والد- نمونه گفتگوی کودک و والد

حالت بالغ- نمونه گفتگوی کودک و بالغ

جمع‌بندی

«تحلیل رفتار متقابل» چیست؟

تحلیل رفتار متقابل (Transactional Analysis) یا به اختصار (TA)، بر اساس این ایده شکل گرفته است که: «رفتار و شخصیت افراد از تعامل آنها با دیگران، به‌ویژه در دوران کودکی شکل می‌گیرد و این الگوهای رفتاری را می‌توان از طریق تجزیه و تحلیل فهمید و تغییر داد». «رفتارهای متقابل» در TA به ارتباطات و تعاملات بین افراد اشاره دارد. «تحلیل رفتار متقابل» برای شناسایی و اصلاح الگوهای ارتباطی غیر سازنده یا ناسالم استفاده می‌شود. از این الگو می‌توان در همه محیط‌های زندگی برای بهبود ارتباطات و روابط بین-فردی استفاده کرد.

حالت‌های ما در تحلیل رفتار متقابل

حالت‌های افراد در تحلیل رفتار متقابل به سه نوع حالت «کودک»، حالت «والد»، و حالت «بالغ» تقسیم می‌شود. چون آشنایی با این حالت‌ها، مبنای اصلی استفاده از تئوری TA در تحلیل رفتار خود و دیگران در روابط بین-فردی است، آنها را به تفکیک و با ارایه یک نمونه ارایه می‌دهیم تا به درک آسان‌تر آن کمک ‌کند.

حالت کودک

حالت کودک (Child state). در TA حالتِ «کودک» به حالتی اشاره دارد که با تجربیات و احساسات دوران کودکی شما مرتبط است. هنگامی که در حالت کودک خود عمل می‌کنید، رفتارها و احساساتی شبیه به آنچه در کودکی از خود نشان داده است، نشان می‌دهید.

حالت کودک در TA نمایانگر بخشی از شما است که احساسات و خاطرات شما از دوران کودکی را نگهداری می‌کند. این حالت نظیرِ نسخه «بچه» از خودتان است که هنوز در درون شما وجود دارد. حالت کودک آن بخشی از شماست که می‌تواند احساس بازیگوشی، کنجکاوی، ترس، هیجان، یا غمگینی داشته باشد، درست مانند زمانی که شما یک کودک خردسال بودید.

حالت کودک گاهی می‌تواند وقتی شما احساسات قوی را تجربه می‌کنید یا زمانی که در حال تفریح و بی‌خیالی هستید ظاهر شود. در این حالت به خود اجازه می‌دهید خودجوش باشید و از تخیل خود استفاده، و احساسات‌تان را آزادانه بیان کنید. درک حالت کودک به شما کمک می‌کند تا احساسات خود را بشناسید و بفهمید که چرا در موقعیت‌های مختلف، به آن احساس می‌رسید؟ مهم است که به حالت کودک خود گوش دهید و به نیازهای عاطفی خود رسیدگی کنید. با آگاهی از وضعیت کودک خود، می‌توانید خود و نحوه ارتباط خود با دیگران را بهتر درک کنید.

به یاد داشته باشید، حالت کودک تنها یک بخش از شماست، حالت‌های والد و بالغ هم وجود دارد که نشان‌دهنده جنبه‌های مختلف شخصیت شما هستند. با یادگیری در مورد این حالت‌های مختلف، می‌توانید روابط بهتری داشته باشید؛ ارتباط موثر برقرار کنید و رفتارهایی را داشته باشید که با ویژگی‌ها و انتظاراتِ کسی که با او بودن را انتخاب می‌کنید، هماهنگ باشد.

نمونه گفتگوی کودک و کودک

درک مفهوم بالا از «حالت کودک»، شاید کمی برای‌تان دشوار بود. برای آسان‌تر شدن درک آن، فرض می‌کنیم که شما و یکی از هم‌کلاسی‌هایتان به عنوان دانش‌آموزان 14 ساله در حالت کودک می‌خواهید با معلم خود ارتباط بگیرید. در این ارتباط، برای معلم‌تان هم «حالت کودک» را در نظر گرفته‌ایم. این گفتگو با استفاده از مفاهیم تئوری تحلیل رفتار متقابل، برای شما، سناریونویسی شده است.

دانش‌آموز 1 (حالت کودک): هی! مفهوم جدید در درس ریاضی را فهمیدی؟ من واقعا دارم باهاش دست و پنجه نرم می‌کنم.

دانش‌آموز 2 (حالت کودک): نه، من هم با آن مشکل دارم. فکر می‌کنم ما به کمک یا توضیح بیشتر از معلم نیاز داریم.

دانش‌آموز 1: بله، موافقم. بیا در کلاس از معلم چند مثال یا توضیح بخواهیم.

دانش‌آموز 2: شنیدم که برخی از همکلاسی‌های‌مان درباره تشکیل یک گروه مطالعه صحبت می‌کردند. شاید بتوانیم به آنها بپیوندیم و با هم روی درک مفهوم ریاضی کار کنیم. چطور است نظر معلم را هم در این باره بپرسیم؟

معلم (حالت کودک): این ایده عالی به نظر می‌رسد! همه ما می‌توانیم از کار مشترک و حمایت از یکدیگر در یادگیری مفهوم جدید بهره‌مند شویم.

در این مثال، هم دانش‌آموزان و هم معلم از حالت کودک با هم ارتباط برقرار می‌کنند و باز بودن، و تمایل به کمک و حمایت را نشان می‌دهند. گفت‌وگو نشان دهنده درک متقابل است که آنها با چالش‌های مشابهی روبه‌رو هستند و به کمک نیاز دارند. آنها با هم در حل مسئله شرکت می‌کنند و پیشنهاد می‌کنند که از معلم توضیح بخواهند و به یک گروه مطالعه بپیوندند. معلم از ایده‌های دانش‌آموزان حمایت و یادگیری مشارکتی را تشویق می‌کند.

این گفتگوی کودک-کودک حس رفاقت، یادگیری مشترک، و رویکردی مشارکتی برای مقابله با مشکلات را تقویت می‌کند. این حالت منعکس کننده محیطی است که در آن دانش‌آموزان و معلمان می‌توانند با حالت یکسان با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و برای غلبه بر چالش‌های تحصیلی با یکدیگر همکاری داشته باشند.

حالت والد

حالت والد (Parent state). در تحلیل رفتار متقابل، «حالت والد»، نشان دهنده نگرش‌ها، باورها و رفتارهای درونی شده‌ای است که افراد در دوران کودکی از والدین خود یا دیگر شخصیت‌های معتبر یاد می‌گیرند. حالت والد در TA نمایانگر بخشی از شما است که قوانین، ارزش‌ها و رفتارهایی را از بزرگسالان زندگی‌تان، مانند والدین، معلمان یا دیگر شخصیت‌های معتبر، یاد می‌گیرید و جذب کرده‌اید. وقتی شما در این حالت قرار می‌گیرید مثل این است که در درون خود یک «صدای والد» دارید که افکار و اعمال شما را بر اساس آموخته‌های شما از این بزرگ‌ترها جهت می‌دهد. این بخش گاهی می‌تواند در ذهن شما شبیه والدین یا دیگر شخصیت‌های قدرتمند باشد و قوانین و انتظارات آنها را به شما یادآوری کند. در این حالت، شما به همان صورتی فکر یا عمل می‌کنید که از آنها آموخته‌اید، برای مثال بزرگ‌ترها مسئولیت می‌پذیرند، نصیحت می‌کنند، یا حد و مرز تعیین می‌کنند. شما هم در حالت والد خود همین کارها را با همکلاسی‌ها، دوستان، والدین، و حتی معلمان‌تان انجام می‌دهید.

حالت والد به شما کمک می‌کند تا بر اساس آنچه که به شما آموزش داده شده است، درست یا غلط، تصمیم بگیرید. این حالت می‌تواند برای ایمن نگه داشتن شما و پیروی از قواعد و مقرراتی که برای سلامتی شما مهم هستند مفید باشد. با این حال، مهم است که خودتان فکر کنید و بپرسید که آیا این قوانین و باورها همچنان برای موفقیت شما در آموزش و پیدا کردن راه زندگی، منطقی هستند یا خیر؟

درک حالت والد می‌تواند به شما کمک کند تا از تأثیر این مقررات و انتظارات آموخته شده بر افکار و اعمال خود آگاه شوید. با آگاهی از خود در حالت والد، می‌توانید قوانین و ارزش‌هایی که می‌خواهید حفظ کنید را زیر سوال ببرید یا از نو برای خودتان تنظیم و انتخاب کنید.

در اینجا هم به یاد داشته باشید که حالت والد فقط یکی از بخش‌های وجودی شما است. حالت کودک خود را شناختید و بعد از این حالت بالغ‌تان را نیز خواهید شناخت.

نمونه گفتگوی کودک و والد

درک مفهوم بالا از «حالت والد»، برایتان دشوار بود؟ اگر بله، برای آسان‌تر شدن درک آن، فرض می‌کنیم که شما یک دانش‌آموز 14 ساله هستید که در «حالت کودکِ» خود، می‌خواهید با معلم‌تان که در «حالت والد» است، ارتباط برقرار کنید. این گفتگو با استفاده از مفاهیم تئوری تحلیل رفتار متقابل، برای شما، سناریونویسی شده است.

دانش آموز (حالت کودک): من در آخرین آزمون خوب عمل نکردم و واقعاً از خودم ناامید هستم.

معلم (حالت والد): اوه، شما باید بیشتر مطالعه می‌کردید. من از شما انتظار نمرات بهتری دارم. شما باید مطالعات خود را جدی‌تر شروع کنید و ادامه دهید.

دانش‌آموز: من مطالعه کردم، اما آزمون واقعا سخت بود. احساس می‌کنم به اندازه کافی خوب نیستم.

معلم: خب، شما باید بیشتر تلاش کنید. می‌دانید چه چیزی تلاش شما را نشان می‌دهد؟ نمرات‌تان! من از عملکرد شما راضی نیستم.

دانش‌آموز: وقتی احساس می‌کنم انتظارات شما را برآورده نمی‌کنم واقعاً باعث بی‌انگیزگی من می‌شود. من به جای انتقاد به حمایت و راهنمایی نیاز دارم.

معلم: من فقط سعی می‌کنم شما را تحت فشار قرار دهم تا به توانایی‌های خود پی ببرید و خود را پیدا کنید. شما باید خودتان قدم بردارید و شخصاً مسئولیت موفقیت خود را به عهده بگیرید.

در این مثال، دانش‌آموز با ابراز ناامیدی، شک و تردید به خود و نیاز به حمایت از حالت کودک با معلم خود ارتباط برقرار می‌کند. معلم از حالت والد با اتخاذ لحن انتقادی و سخت‌گیرانه، تمرکز بر انتظارات و اصرار برای عملکرد بهتر، با او رابطه برقرار می‌کند و به او پاسخ می‌دهد. این رابطه و گفت‌وگویی که درگرفت فاقد همدلی و درک بود. سبک ارتباطی معلم در این حالت، برای ایجاد یک محیط یادگیری حمایتی و کمک به موفقیت تحصیلی دانش‌آموز مناسب نبود. توجه به این نکته مهم است که گفت‌وگوهای مؤثر کودک و والد، در بستر آموزش و پرورش، به‌طور ایده‌آل شامل پاسخ دادن معلم از حالت یک والدِ پرورش‌دهنده، ارایه‌دهنده حمایت، ارایه‌دهنده تشویق و بازخورد سازنده برای کمک به دانش‌آموز در راه غلبه بر چالش‌ها و بهبود عملکرد او است که در این گفت‌وگو مشاهده نشد.

حالت بالغ

حالت بالغ (Adult state). در تحلیل رفتار متقابل، «حالت بالغ» بیانگر شیوه‌ای از رفتار است که به جای احساسات یا رفتارهای آموخته شده از دوران کودکی، بر واقعیت عینی و تفکر عقلانی تاکید می‌کند. حالت بالغ، با توانایی جمع‌آوری و پردازش اطلاعات، تصمیم‌گیری بر اساس تحلیل منطقی، و مسئولیت پذیری در قبال اعمال و احساسات خود مشخص می‌شود. وقتی شما در حالت بالغ هستید، می‌توانید منطقی فکر کنید، مشکلات را حل کنید، و به طور موثر با دیگران ارتباط برقرار کنید.

حالت بالغ در TA نمایان‌گر بخشی از شما است که تفکر دارد، استدلال می‌کند، و بر اساس حقایق و منطق تصمیم می‌گیرد. مانند این است که یک حالت «تفکر» در مغز خود داشته باشید که به شما کمک ‌کند اطلاعات را جمع‌آوری کنید، موقعیت‌ها را تجزیه و تحلیل کنید، و بدون اینکه تحت تأثیر احساسات یا قوانین آموخته شده باشید، تصمیم بگیرید و رفتار کنید.

وقتی در حالت بالغ خود هستید، از مهارت‌های فکری خود برای درک چیزها همان‌طور که واقعا هستند استفاده می‌کنید. در احساسات گرفتار نمی‌شوید یا صرفاً به آنچه در کودکی دیگران به شما یاد داده‌اند تکیه نمی‌کنید. شما در این حالت، کمی شبیه کارآگاهان یا دانشمندان هستید که به شواهد نگاه می‌کنید و بر اساس آنچه مشاهده می‌کنید و یاد می‌گیرید، چیزهایی را کشف می‌کنید.

حالت بالغ به شما کمک می‌کند تا با در نظر گرفتن تمام حقایق و احتمالات، تصمیمات آگاهانه بگیرید و مشکلات را حل کنید. این بخشی از شماست که می‌توانید همه اطلاعات، دانش‌ها و باورها را زیر سوال ببرید؛ ایده‌های جدید را بررسی کنید؛ و راه‌حل‌های خلاقانه ارایه دهید. در این حالت، خودتان فکر می‌کنید و بر اساس آنچه واقعاً معتقدید درست است، انتخاب می‌کنید.

درک حالت بالغ می‌تواند به شما کمک کند که مستقل‌تر شوید و مسئول تصمیمات خود باشید. این حالت، به شما این امکان را می‌دهد که انتقادی فکر کنید و انتخاب‌هایی داشته باشید که با ارزش‌ها و اهداف شما همسو باشد، نه اینکه صرفاً از آنچه دیگران به شما می‌گویند پیروی کنید. به یاد داشته باشید، در حالت بالغ نیز مانند حالت‌های کودک و والد، یک بخش از شخصیت شما نمایان می‌شود.

نمونه گفتگوی کودک و بالغ

درک مفهوم بالا از «حالت بالغ»، شاید کمی برای‌تان دشوار بود. برای آسان‌تر شدن درک آن، فرض می‌کنیم که شما یک دانش‌آموز 14 ساله هستید که در حالت کودک می‌خواهید با معلم خود ارتباط داشته باشید. در این ارتباط «حالت بالغ» را برای معلم در نظر گرفته‌ایم. این گفتگو با استفاده از مفاهیم تئوری تحلیل رفتار متقابل، برای شما، سناریونویسی شده است.

دانش‌آموز (حالت کودک): من واقعاً با تکلیف ریاضی مشکل دارم: آن را نمی‌فهمم و این باعث شده که احساس ناامیدی زیادی کنم.

معلم (حالت بالغ): می‌دانم که تکلیف ریاضی برای شما چالش برانگیز است. بیایید یک لحظه برای غلبه بر این چالش وقت بگذاریم. کدام بخش‌های خاص از کتاب ریاضی برای فهمیدنِ شما بیشترین مشکل را ایجاد می‌کنند؟

دانش آموز: خب، من نمی‌فهمم چگونه این معادلات را حل کنم؟ انگار به زبان دیگری هستند!

معلم: بگذار نگاهی بیندازم. معادلات می‌توانند مشکل باشند، اما ما می‌توانیم روی آنها با هم کار کنیم. من مراحل را توضیح می‌دهم و چند مثال برای تمرین شما می‌زنم. به این ترتیب، می‌توانید به تدریج آن را متوجه بشوید و بفهمید.

دانش آموز: امیدوارم مفید باشد. وقتی به این همه مشکل در فهم ریاضی نگاه می‌کنم، احساس غرق شدن می‌کنم و نگران می‌شوم که شاید از پس آن بر نیایم.

معلم: نگرانی شما را درک می‌کنم: طبیعی است که هنگام مواجهه با یک کار چالش برانگیز چنین احساسی داشته باشید. با این همه، به یاد داشته باشید که اشتباه کردن بخشی از فرآیند یادگیری است. ما آن را گام به گام انجام خواهیم داد و من در این راه از شما حمایت خواهم کرد.

دانش آموز: بسیار خب، تمام تلاش‌ام را می‌کنم. از اینکه صبور بودید و به من در این راه کمک کردید متشکرم.

معلم: خواهش می‌کنم! من اینجا هستم تا از شما حمایت کنم. به یاد داشته باشید، پرسیدن سوال و شفاف‌سازی بخش مهمی از سفر یادگیری است. در صورت نیاز به کمک بیشتر با من در تماس باش.

در این مثال، دانش‌آموز با ابراز ناامیدی، احساس غرق شدن و نگرانی در مورد شکست، از حالت کودک ارتباط برقرار می‌کند. معلم از حالت بالغ با تصدیق احساسات دانش‌آموز، او را راهنمایی می‌کند. معلم لحن حمایتی و صبورانه خود را حفظ می‌کند و دانش آموز را تشویق می‌کند که سوال بپرسد و کمک بخواهد. این گفتگو یک محیط یادگیری سازنده و پرورشی ایجاد می‌کند که باعث بهبود روابط و یادگیری اثربخش در رابطه دانش‌آموز و معلم می‌شود.

جمع‌بندی

در این مقاله با مفاهیم پایه تئوری تحلیل رفتار متقابل آشنا شدید و حالت‌های سه گانه کودک، والد، و بالغ را به کمک نمونه‌هایی از گفت‌وگوی بین دو عضو کلیدی فرایند آموزش، یعنی دانش‌آموز و معلم فراگرفتید. اگر در این رابطه با سوالی مواجه شده‌اید، یا نیاز به مشورت دارید، با ما تماس بگیرید.