موثرترین روش‌های مدیریت قلدری در مدرسه (بخش اول)

چه عواملی بر شکل‌گیری و رواجِ قلدری در مدرسه موثر است؟

آیا در تجربه‌های قبلی خود با این سوال رو به رو شده‌اید که چه عواملِ زمینه‌ای بر بروز و اشاعه یک رفتار ناهنجار در مدرسه شما اثر می‌گذارد؟ شاید شما هم در دوره مدیریت یا تدریس خود از مدرسه ابتدایی به متوسطه یا به عکس انتقال یافته باشید یا از مدارس روستایی به مدارس شهری جابه‌جا شده باشید. در چنین شرایطی، این تجربه را به دست آورده‌اید که میزان، نوع، و ویژگی‌های قلدری در همه مدارس یکسان نیست. بستر فرهنگی و اجتماعی و جو غالب در هر مدرسه با دیگری تفاوت دارد و این امر به‌عنوان یک عامل زمینه‌ای در شدت گرفتن یا کنترل رفتار ناهنجار دانش‌آموزان به‌ویژه در پدیده «قلدری» موثر است. به جز عوامل زمینه‌ای، تاریخ نیز در تفاوت‌های قلدری از زمانی به زمان دیگر اثر می‌گذارد. اگر معلم یا مدیری با 20 سال سابقه باشید می‌توانید روند تغییرات در نوع و شکل قلدری طی این سال‌ها را در ذهن خود مرور کنید.

با وجود دخالت ده‌ها عامل در بروز و شیوع پدیده قلدری در مدارس، به اتکای مطالعات علمی، مهم‌ترین عواملی که بر میزان و نوع قلدری در مدارس اثر می‌گذارند را در زیر معرفی کرده‌ایم. شما می‌توانید درباره نقش هر یک از این عوامل در بروز رفتار ناهنجار قلدری در دانش‌آموزان کلاس یا مدرسه خود تأمل کنید و برای کنترل آنها برنامه داشته باشید.

1. مقطع تحصیلی: اگر 12 سال تحصیل آموزش و پرورش عمومی از پایه اول تا دوازدهم را در نظر داشته باشیم و به سه دوره 4 ساله تقسیم کنیم، به نظر شما بیشترین میزان قلدری و زورگویی در کدام ثلث یا دوره چهار ساله مشاهده می‌شود؟ بر اساس اطلاعات منتشر شده در مجلات علمی، بیشترین میزان قلدری در چهار ساله دوم، یعنی از کلاس پنجم تا هشتم گزارش می‌شود. البته در چهار ساله اول و آخر هم، قلدری و زورگویی مشاهده می‌شود، اما میزان آن کمتر است.

2. جنسیت: قلدری به شکل‌های مختلف بروز می‌کند: به طور کلی آمار قابل اعتمادی که نشان بدهد نسبت زورگویی در میان دانش‌آموزان پسر بیشتر است یا در میان دانش‌آموزان دختر، در اختیار ما نیست. برخی تحقیقات نشان داده است که پسران بیشتر از دختران، در معرض قلدری هستند (زمانی و همکاران، 2019). ضمن اینکه از نگاه متخصصان، برخی رفتارهای جسمیِ هیجانی، که در پسران بیشتر مشاهده می‌شود، برای دختران آزاردهنده و نوعی زورگویی محسوب می‌شود، در حالی‌که همان رفتار برای سایر پسران، نوعی شوخی به حساب می‌آید.

3. طبقه اجتماعی: آمار قابل اعتمادی وجود ندارد که نشان بدهد، قلدری دانش‌آموزان در طبقات پایین اجتماعی بیشتر است یا در طبقات بالا. یافته‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد وضعیت فرهنگی-اجتماعی منطقه زندگی در نوع رفتار زورگویانه دانش‌آموزان نقش دارد. بر اساس این اطلاعات، قلدری در طبقه‌های پایین تر بیشتر به‌صورتِ رفتار پرخاشگرانه و تعرض جسمی و در منطقه‌های بالای اقتصادی و فرهنگی، به‌صورت غیر فیزیکی بروز می‌کند.

4. جغرافیا: جغرافیا بر شیوع و نحوۀ بروز قلدری موثر است. گزارش‌ها نشان می‌دهند که در مناطق مختلف جهان، در برخی نقاط شیوع قلدری بیشتر و در برخی نقاط کمتر است. برای مثال در شرق آسیا کمترین میزان قلدری مشاهده می‌شود. بر طبق آمارهایِ قابل اعتماد، در کشورهای فیلیپین، برونئی‌دارالسلام، اندونزی، مراکش، و اردن بیشترین میزان قلدری و در کشورهای کره جنوبی، ژاپن، تایوان، هلند و آیسلند، کمترین میزان این رفتار مشاهده می‌شود. آمارهای متفاوتی که از میزان قلدری در گوشه و کنار دنیا و ایران منتشر می‌شود که نباید در استفاده از آنها بی احتیاط بود. در استفاده از این آمارها، باید به تعریف‌های متنوع از قلدری و رفتار زورگویانه؛ شاخص‌ها و استانداردی متفاوت برای تعیین مصادیقِ قلدری؛ تنوع فرهنگی، و بزرگی-کوچکی محل زندگی دانش‌آموزان توجه کرد. به این دلیل باید در استفاده از آنها حداکثر احتیاط را در نظر گرفت. در بررسی نقشِ «جغرافیا» در وضعیت قلدری در مدارس، این یافته جالب توجه وجود دارد که در شهر تهران، دانش‌آموزانی که شهر محل تولد آنان تهران بوده است کم‌تر تحت تاثیر قلدری قرار می‌گیرند: به عبارت دیگر، دانش‌آموزان متولد شهرهای دیگر کشور، در مدارس تهران، بیشتر مورد تعرض و رفتار زورگویانه هستند (همان).

5. نوع مدرسه: نتیجه تحقیقات نشان می‌دهد که نوع مدرسه در میزان و نوع رفتارهای زورگویانه موثر است. بر خلاف انتظار، در مدارس خصوصی یا غیرانتفاعی، تعداد و نسبت دانش‌آموزانی که تحت تاثیر قلدری قرار دارند، بیشتر از مدارس دولتی است. در تفسیر این یافته پژوهشی باید به دو نکته توجه کنید: 1) این یافته به معنیِ آن نیست که دانش‌آموزان مدارس خصوصی، پرخاشگرتر هستند یا رفتارهای تهاجمی آنها بیشتر از همسالان خود در مدارس دولتی است؛ و 2) نظام مدیریت مدارس دولتی، با شدت و جدیت بیشتری می توانند رفتارهای دانش‌آموزان را کنترل کنند در حالی که در مدارس خصوصی، سختگیری اولیای مدرسه به دلایل مختلف، کمتر است.

6. ویژگی های بصری و ظاهری: برخی مطالعات نشان می‌دهند دانش‌آموزانی که در چهره یا اندام خود ویژگی متمایزی دارند یا به‌ویژه در مقایسه با همسالانِ خود، از وزن بالایی برخوردارند، بیشتر در معرض قلدری سایر دانش‌آموزان قرار می‌گیرند. دانش‌آموزان خیلی بلند قد؛ یا کوتاه قد نیز به احتمال بیشتری مورد آزار قرار می‌گیرند.

7. فضای مجازی: همزمان با گسترش فضای مجازی و توسعه بیش از پیشِ شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های دیجیتالی، آزار سایبری سهم بزرگی از مشکل زورگویی و قلدری را به خود اختصاص می‌دهد. قلدری در فضای مجازی، که نیازی به حضور در مدرسه و فضای آموزشی ندارد باعث می‌شود تا برخی دانش‌آموزان، در تمام ساعات شبانه روز و تمام روزهای هفته، یعنی خیلی بیشتر از روزها و ساعت های حضور در مدرسه، از تعرض دانش‌آموزان قلدر آسیب ببینند. معلمان و مدیرانِ مدارس معمولاً در برابر آزار و اذیتِ اینترنتی یا قلدریِ الکترونیکی، با محدودیت‌های زیادی رو به رو هستند: از جمله اینکه آموزش‌های لازم را ندیده‌اند و گاهی در استفاده از فضای مجازی، از دانش‌آموزان خود عقب مانده‌اند.