من رتبه‌بندی رو دوست ندارم!

با شناخت درست اصطلاحات شروع کنیم

وقتی یک دانش‌آموز دبیرستانی بودم، به اقتضای سن نوجوانی و غرور کاذبی که گاهی در آن سن گریبان دانش‌آموز را می‌گیرد، در کلاس درس زبان انگلیسی، به اقتضای بحثی که در کلاس درگرفته بود، درباره مردم یک شهر اظهار نظری کردم. معلم از من پرسید: “تا به حال به آن شهر رفتی؟ از اونجا چی می‌دونی“؟ من پاسخ دادم: “فقط شنیدم“! معلم خوب‌ام با خوشرویی گفت: “نمی‌تونیم بگیم از چیزی مثل یک ورزش، یک نوع غذا، یک شهر، یک آدم، یک فعالیت، یا هر چیزی خوشمون نمی‌آد در حالی که اصلاً اون ورزش رو انجام ندادیم و شناختی درباره‌اش نداریم؛ اون نوع غذا رو نخوردیم، یا مطلبی درباره‌اش نخوندیم؛ به اون شهر سفر نکردیم یا درباره‌اش اطلاعاتی نداریم؛ با اون فرد هیچ ارتباط و صحبتی نداشتیم؛ و کاری که دوست نداریم رو هیچ وقت انجام ندادیم. ما باید با یک چیز به اندازه کافی آشنا باشیم تا بتونیم درباره‌اش نظر بدیم. پشت هر ادعا و احساس‌تون درباره چیزی، دانش و استدلال باشه“. حالا اگر از ما بپرسند: “شما با رتبه‌بندی موافق هستید“؟ و پاسخ ما منفی یا مثبت باشد و بعد ادامه دهند: “درباره رتبه‌بندی چه می‌دانید؟ چرا با آن مخالف یا موافق‌اید؟ اگر در سازمان رتبه‌بندی نداشته باشیم، جایگزین آن چه باشد: ارزیابی عملکرد یا مدیریت عملکرد؟ بهترین شیوه ارزیابی نیروهای انسانی کدام است …”؟ شما چه پاسخی به سوال‌هایی مانند اینها دارید که بتوانید آن را با اعتماد به‌نفس و عالمانه بیان کنید؟

در زبان انگلیسی واژه‌هایی مانند evaluation, assessment, appraisal, rating, ranking  وجود دارند. معنای این واژگان این است که بتوانیم به روشی نظام‌مند و قابل دفاع، اطلاعاتی درباره نحوه عملکرد یک برنامه، وظیفه، رویداد، یا یک فرد داشته باشیم و آن اطلاعات را بر اساس معیارهای معین و عینی، برای ارزش‌گذاری بر نتایج یا دستاوردهای آن برنامه، وظیفه، رویداد، یا فرد مورد استفاده قرار بدهیم. ارزش‌گذاری از طریق «دادن عدد»، «ارزش کیفی»، یا «نماد» انجام می‌شود. برای مثال در مقیاس صفر تا 20، عملکرد دانش‌آموزی را 18 (ارزش‌گذاری از طریق نمره یا عدد) اعلام می‌کنیم؛ در مقیاس ارزش کیفی، نتیجه یک برنامه را «در حد انتظار» (ارزش‌گذاری کیفی) تعیین می‌نماییم؛ و ازطریق نماد یا استعاره، به فردی که در ارگان نظامی رشادت نشان داده است، «نشان شجاعت» (ارزش‌گذاری از طریقِ نماد) اعطا می‌کنیم.

هرچند این واژه‌ها تفاوت‌هایی از نظر هدف و کاربرد با یکدیگر دارند، اما معمولا با همین مفهوم مورد نظر قرار می‌گیرند. در زبان فارسی هم واژه‌هایی مانند ارزیابی، ارزشیابی، رتبه‌بندی، درجه‌بندی، سطح‌بندی، و نظایر اینها وجود دارد که کاربرد مشابهی دارند. در فرهنگ عامیانه شاید به کار بردن این واژه‌ها به‌جای همدیگر مشکلی به‌همراه نداشته باشد، اما در زبان تخصصی، هنگامی که ما در دنیای سازمان، به‌عنوان معلم، کارشناس، یا مدیر، با این واژگان و اصطلاحات سروکار داریم، انتظار منطقی آن است که معنی هر یک را به‌درستی بشناسیم و به‌جا به‌کار بگیریم.

تفاوت‌ها را ببینیم

برای اینکه محدوده مفهومی مقاله را بیشتر از حوصله شما باز نکنیم، از پرداختن به توضیح درباره تفاوت تمامی واژگان و اصطلاحاتی که مضمون ارزشیابی دارند پرهیز می‌کنیم و فقط 4 مورد از مهم‌ترین آنها که با هدف این مقاله متناسب است را مرور می‌کنیم.

رتبه‌بندی (ranting). یک نظام رتبه‌بندی سفت و سخت، عملکرد گذشته یک کارمند را شناسایی می‌کند تا بتواند نقاط قوت و ضعفِ او را در مقایسه با دیگران تجزیه و تحلیل کند.

ارزیابیدن (appraisal). یک نظام ارزیابی به مسائل کلیدی عملکرد هر کارمند مانند بهره‌وری یا رضایت شغلی می‌پردازد و اطلاعات ویژه‌ای برای هر کارمند تهیه می‌کند.

ارزشیابی (evaluation). فرآیند قضاوت درباره نحوه و ویژگی‌های عملکرد اعضا بر اساس معیارها و شواهد است.

ارزیابی (assessment). فرآیند مستندسازی دانش، مهارت‌ها، نگرش‌ها و باورها است که معمولاً با عبارات قابل اندازه‌گیری انجام می‌شود.