انسان‌شناسی تربیتی - نقش «فرهنگ» در تربیت انسان

تاریخ آموزش و پرورش جدید و قدیم به روایت انسان­‌شناسی

برای اینکه به شناخت بهتری درباره آموزش و تربیت امروزمان دست پیدا کنیم، می­توانیم جنبه­ های فرهنگیِ آموزش و پرورشِ امروز با گذشته را مقایسه کنیم. این مقایسه، شدت و روند تغییرات را نشان می­دهد و به ما چشم اندازی از آینده خواهد بخشید، زیرا بر پایه چنین مقایسه­ای، درکی از تغییرات در گذر زمان پیدا خواهیم کرد، و به شکل آگاهانه­ تری می­توانیم پیش بینی کنیم که نظام تربیتی ما، در آینده چه مشخصاتی خواهد داشت؟

برخی از مهم­ترین یافته ­هایِ حاصل از مقایسۀ تربیت در فرهنگِ جوامعِ امروزی با گذشته را در 4 محور زیر با هم مرور کنیم:

1.  نهادهای مسئولِ تربیتِ نسلِ جدید، افزایش یافته ­اند. کودکان در جوامع بَدَوی یا ابتدایی، فرهنگ خود را از طریق مشاهده و الگو قراردادن بزرگترها به دست می ­آوردند: در نتیجه نیاز به مؤسسه­ ای به نام مدرسه وجود نداشت. موسسات تربیتی در جوامع ابتدایی، عبارت از: خانواده، خویشاوندان و روحانیون مذهبی بودند. اما در جوامع امروزی، نهادهای مسئول تربیت نسل جدید، افزایش یافته است و کودکان فرهنگ خود را طریق خانواده، مدارس، رسانه ­های الکترونیکی، کارگاه­ های آموزشی و انواع فعالیت­ ها در موسسات آموزش رسمی و غیررسمی به دست می­ آورند.
2. مسئولِیت اصلیِ تربیت نسل جدید، بر عهده خانواده نیست. در جوامع ابتدایی آموزش و پرورش در محیط خانواده و با محوریت اعضای بزرگسال آن انجام می ­شد؛ پدر یا مادر، خویشاوندانِ نزدیک مانند دایی و عمو، سایر اعضای خانواده، و سرانجام همسایگان و اجتماع محلی نقش معلم را بازی می­ کردند. در جوامع نوینِ امروزی، آموزش و پرورش، فرایند تربیتِ کودکان را از خانواده جدا می­­سازد، زیرا فرض می­کند که دیگر نظام تربیتی خانواده نمی­تواند مانند گذشته، انتظارات پیچیده و متعددی که از یک شهروند و عضو جامعه امروزی می­رود را به خوبی پشتیبانی و تأمین کند.
3. تربیت، مسئول جابه ­جایی طبقاتی شده است. در فرهنگ جامعه­ های ابتدایی، بنای آموزش بر ادامه سنت و سابقه خانواده در موضوعات شغلی و حرفه ­ای گذاشته شده بود. یعنی با محوریت خانواده، تربیت کودکان به شکلی طراحی و اجرا می­ شد که نسل فردا، ادامه دهندۀ میراث فرهنگی خانواده خود باشند. نظام تربیتی امروز، مأموریت اصلی را از خانواده گرفته و به مدرسه واگذار کرده است. در این نظام، انتظارات فرزندان از والدین خود در موضوعِ تربیت، بیشتر شده است. فرهنگِ غالبِ جوامع دنیا این است که تمامی افراد از فرزندانِ کارگران تا کارمندان و صنعتگران و سایر طبقات، حق دارند و باید به شکلی تربیت شوند که بتوانند مرزهای جغرافیایی محل تولد و زندگی خود را بشکنند و به عنوان وکیل، دکتر، و مهندس، و یا هر فرد دیگری با تخصص بالا، در هر نقطه ­ای از جامعه ملی یا بین­ المللی که نیاز بیشتری به تخصص آنها دارند، مشغول کار و ادامه زندگی شوند.
4. آموزش، یک فعالیت فنی و تخصصی است. پیرو تغییرات بالا که ملاحظه کردید، در جوامع ابتدایی، فردی به ­عنوانِ دارندۀ شغل معلمی تربیت و آماده نمی­ شد؛ در آن جامعه ­ها عضوی وجود نداشت که تنها وظیفۀ او، آموزش باشد. در آن جوامع، بزرگسالان به کودکان و نوجوانان آموزش می­دادند یا در حقیقت، تجربه­ های کار و تولید خود را به نسل بعدی منتقل می­ کردند. امروزه آموزش و پرورش، به عنوان یک نهاد عمومی در همه کشورهای دنیا، نه فقط مسئول تربیت دانش­ آموزان، که موظف به تربیت معلمان است. در حالی که عمر تربیت، به اندازه عمر بشر است، حدس می­زنید که از چه زمانی «شغلی» به نام «معلمی» به عنوان فعالیتی تخصصی ایجاد شده است؟ از زمانی که دولت­ها، موظف به تربیت متفاضیان مستعد برای شغل معلمی شده باشند، زمان طولانی نمی­گذرد، زیرا عمر تربیت معلم در دنیا، به بیش از دو قرن نمی­رسد. اما اکنون در آن نقطه از تاریخ تمدن بشر ایستاده ­ایم که نشان می­دهد در این دوره نسبتاً کوتاه به نسبت عمر بشر، تقریباً محال است که بتوانیم تربیت کودکان و نوجوانان نسل جدید را به خانواده یا هر نهاد دیگری جز مدرسه؛ و در مدرسه، به فرد دیگری جز معلم واگذار کنیم.