اثرات تکنولوژی بر زندگی ما

این روزها یکی از دغدغه‌های مردم، در رابطه با تکنولوژی و به ویژه تکنولوژی‌های پیشرفته‌ای مانند هوش مصنوعی است. ظهور هر تکنولوژی جدید، همه ابعاد زندگی بشر را دگرگون می‌کند. نمونه عینی و ملموس آن ظهور ارتباطات بی سیم در مخابرات است که به شکل گوشی تلفن همراه یا موبایل، در حدود 30 سال پیش وارد زندگی مردم دنیا شد. اگر یک لحظه به آثار و تبعات ورود موبایل به زندگی بشر فکر کنیم به راحتی تاثیر فوق‌العاده بالای تکنولوژی بر انسان را در می‌یابیم. در کنار بُعد فردی، یکی از ابعاد زندگی ما که همیشه به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تاثیر تکنولوژی قرار می‌گیرد، بُعد اجتماعی است. یک رابطه دوطرفه فعال وجود دارد: از سویی با ورود هر محصول فناورانه به زندگی اجتماعی انسان، زندگی فردی ما تغییر می‌کند و به عکس، محصولاتی که به‌طور مستقیم، وارد زندگی افراد می‌شود، بر جامعه و معادلاتِ اجتماعی اثر می‌گذارد.

در این مقاله، در همین رابطه سخن خواهیم گفت و رابطه تکنولوژی‌های نوپدید بر تعییرات و دگرگونی‌های زندگی را بررسی می‌کنیم. ما باید به این موضوعات بیشتر نگاه و فکر کنیم تا آگاهانه‌تر درباره تکنولوژی نظر بدهیم. امروز حساسیت هر یک از ما نسبت به گستردگی غیر قابلِ کنترلِ تکنولوژی، یک مسئولیت و وظیفه انسانی، برای حفاظت از انسان و کره خاکی است.

آنچه در این مقاله می‌خوانید:

تکنولوژی چیست؟

نگاه دقیق‌تری به تکنولوژی بیندازیم

منظور از تغییر اجتماعی چیست؟

روند اثرگذاریِ تکنولوژی بر زندگی ما چگونه است؟

جمع‌بندی

تکنولوژی چیست؟

شما چه برداشت و تعریفی از تکنولوژی دارید. معمولا مردم، هنگام شنیدن واژه تکنولوژی، احساس می‌کنند با موضوع دشوار و پیچیده‌ای رو به رو هستند. در حالی‌که لزوماً چنین نیست.

تکنولوژی استفاده هماهنگ از ماده خام، وسیله، روش، مهارت، و دانش برای ساخت محصولات یا کالاهایی است که برای آسان کردنِ تامین نیازهای زندگی ما به کار گرفته می‌شود. انسان اولیه هم از تکنولوژی برای رفع بهتر نیازهای خود استفاده می‌کرده است. آیا از نگاه شما تکنولوژی مورد استفاده انسان اولیه، خیلی معمولی و پیش پا افتاده بوده است؟ اگر پاسخ شما به این سوال مثبت است باید توجه داشته باشید که شاید تکنولوژی مورد استفاده ما در سال 2023 از نگاه انسان‌هایی که در سال 2123 زندگی خواهند کرد به شدت بیشتری، ساده و پیش پا افتاده بوده است. به جز پیچیده و ساده بودن تکنولوژی‌های مورد استفاده در گذشته و امروز، به این موضوع هم دقت کنید که کاربردهای تکنولوژی در گذشته و امروز تفاوت اساسی دارد. آیا شما هم با این نظر موافق‌اید که در گذشته از تکنولوژی ادامه حیات انسان استفاده می‌شده است اما اکنون از تکنولوژی برای تسهیل زندگی استفاده می‌کنیم؟ به نظر می‌رسد که نقش تکنولوژی در زندگی انسان، روز به روز بیشتر، تبدیل به لازمه حیات می‌شود. کم کم به نقطه‌ای می‌رسیم که کارها از دست انسان خارج و به ربات‌ها یا ماشین‌های هوشمند سپرده خواهد شد. در آن صورت، آیا اگر ماشین‌ها برای یک مدت کوتاه، به هر دلیل از کار بیفتند، چه بر سر انسان و آینده او خواهد آمد؟

نگاه دقیق‌تری به تکنولوژی بیندازیم

برای سرعت گرفتن منظوری که از مقاله داریم ویژگی‌های تکنولوژی را به‌طور خلاصه مرور کنیم:

تکنولوژی هم جنبه سخت و هم نرم‌افزارانه دارد.
تکنولوژی در شکل ساده خود شامل محصولاتی است که کارها را برای بشر آسان می‌کنند.
تکنولوژی هم ابزار و هم روش استفاده از ابزار را شامل می‌شود.
علم، توسعه دانش نظری و مهندسی، توسعه دانش عملی است؛ تکنولوژی دستاورد ناب انسان از ترکیب بدیع توسعه علم و مهندسی است.

منظور از تغییر اجتماعی چیست؟

تغییر یا دگرگونی اجتماعی تغییراتی را در بر می‌گیرد که در روابط انسانی رخ می‌دهند و در نتیجه آن، رفته رفته کارکرد نهادهای اجتماعی، و در نتیجه، نقش‌های فردی تغییر می‌کنند. منظور این است که اشیا و محصولات با ورود به زندگی انسان بر وضع زندگی فردی و اجتماعی او اثر می‌گذارند. از آنجا که انسان در اجتماع زندگی می‌کند، هر محصول فناورانه با ورود به زندگی اجتماعی انسان، زندگی فردی او را متاثر می‌کند. در اینجا محصول، همان تکنولوژی است که عمومیت یافته و در زندگی، مورد استفاده مردم قرار گرفته است.

محصولات تکنولوژیک پس از اختراع وقتی وارد زندگی ما می‌شوند رفته رفته بر عقاید، باورها، هنجارها، ارزش‌ها، نظام‌های اجتماعی، و حتی بر فلسفه زندگی ما تاثیر می‌گذارند. شکی وجود ندارد که تاثیراتی به این بزرگی و شدت، به نسبت‌های نامساوی، زندگی جمعی ما را دگرگون می‌کند. هرچه میزان وابستگی مردم یک کشور، ناحیه، شهر، روستا به تکنولوژی بیشتر باشد، اثرگذاری آن بر همه جنبه‌های زندگی جمعی بیشتر خواهد بود.

روند اثرگذاریِ تکنولوژی بر زندگی ما چگونه است؟

به تصویر کشیدن روند اثرگذاری تکنولوژی بر زندگی، منظور از این مقاله را برآورده می‌سازد. برای منظم ساختنِ ارایه این مفهوم، آن را در قالب 6 قاعده بیان می‌کنیم:

قاعده 1: محصولات اختراع شده در امتداد هم، و به ترتیب، وارد زندگی انسان می‌شوند. فرهنگ مبتنی بر ماده (material culture) بر اضافه شدن محصولات یا ماده‌ها بر هم بدون حذفِ محصولِ قبلی، حکایت دارد. چنانکه بشر اولیه ابتدا از سنگ شروع کرد و بعد استخوان به آن اضافه شد؛ یا از مس شروع کرد، بعد برنز، و سپس آهن به آن اضافه شد. این حرکت تکاملی تکنولوژی، برای کاستن از نقایصِ محصول یا ماده قبلی است.

قاعده 2: محصولات اختراع شده، مانند یک چرخه، هم را تکمیل و تقویت می‌کنند. موادی که به تازگی اختراع می‌شوند با سرعت‌های کم و زیاد در جامعه بشری توزیع می‌شوند. مواد اختراع شده که به‌کار گرفته می‌شوند؛ با یکدیگر و در اجتماع با هم بر شکل‌گیری اختراع جدید اثر می‌گذارند. چرخه اختراع بر تداوم و تسریع اختراعات بعدی اثر می‌گذارد. به دلیل همین ویژگی است که با گذر زمان، سرعت اختراعات تکنولوژیکِ بشر افزایش یافته است.

قاعده 3: هر اختراع و توزیع آن، دارای آثار فردی و اجتماعی است که خود شامل ابعاد سیاسی، اقتصادی و مانند آن است. برای مثال بررسی‌ها نشان می‌دهد که پس از اختراع رادیو در اواخر قرن 19 میلادی، 150 تغییر اجتماعی در زندگی انسان رخ داده است. برخی از نمونه‌های این تغییرات در ابعاد زیر معرفی شده‌اند:

بعد فردی: تغییر در سلیقه مصرف و خرید؛ تغییر در انتخاب اوقات فراغت؛ تغییر در روش‌های برنامه‌ریزی برای رشد فردی؛
بعد اجتماعی: تغییر در گردهمایی‌های مردم؛ تغییر در نحوه تبلیغات؛ تغییر در خدمات عمومی رفاه؛
بعد اقتصادی: ایجادِ شغل‌های جدید؛ تغییر در نوسان بازار؛ تغییر در نحوه امرار معاش؛
بعد سیاسی: تغییر در بینش سیاسی مردم؛ جهت دهی به افکار عمومی؛ تغییر در میزان و کیفیت پاسخگویی دولت‌ها.

همه اینها حلقه‌های زنجیر به هم پیوسته‌ای هستند که به دگرگونی‌های اجتماعی منجر می‌شوند.

قاعده 4: هر اختراعی محدود به یک اثر فردی یا اجتماعی و محدود به یک زمان خاص نیست. به علاوه هر اثر اجتماعی خود مانند یک زنجیره آثار اجتماعی بعدی می‌آفریند و ادامه پیدا می‌کند. به نمونه‌های جالب زیر توجه کنید:

وقتی پمپ‌های کشاورزی الکترونیکی وارد مزارع کشاورزی شدند، به توسعه و انتقالِ برق به مناطق روستایی کمک کردند. با آمدن برق به روستا، تغییرات زیادی در تولید؛ نحوه امرار معاش؛ و سبک زندگی مردم روستا ایجاد شد.
اختراع تلفن و رواج آن بر شهرنشینی و سبک آن اثر گذاشت. پس از رواج تلفن‌های ثابت، حومه شهرها گسترده‌تر شد و به نسبت از ازدحام مردم در مرکز شهر کاسته شد.
با وقوعِ انقلاب صنعتی، مردان و زنان که وقت بیشتری را در خانه و در میان خانواده می‌گذراندند، ناگزیر زمان بیشتری را در خارج خانه سپری ‌کردند. این امر اثر روشنی بر ترکیب خانوار، نرخ زاد و ولد، نسبت رشد جمعیت، و آثار اجتماعی دیگر، حتی بر سن بلوغ نوجوانان گذاشت.

قاعده 5: هر محصول یا اختراعی می‌تواند آثار مثبت یا منفی زیادی بر زندگی انسان داشته باشد. به نمونه‌های زیر توجه کنید:

اختراع سلاح گرم، یا اسلحه، تعداد کشته‌شدگان منازعه‌های قومی و سرزمینی، و جنگ‌ بین دولت‌ها را افزایش داد (اثر منفی)؛ اما ضمنا بر امنیت و احساس امنیت بشر افزود (تاثیر مثبت)؛
اختراعِ انرژی هسته‌ای باعث نسل‌کشی و تغییرات عمیق و گسترده در ترکیب‌های نژادی و قومی شد (اثر منفی)؛ اما ضمناً به محرومیت‌زدایی و فقرزدایی از مناطق محروم کمک کرد (تاثیر مثبت)؛
اختراعِ رادیو به افکار عمومی مردم مطابق با خواست مرکزی دولت‌ها جهت داد (اثر منفی)؛ اما باعث روشنگری‌های سیاسی مردم شد (تاثیر مثبت).

قاعده 6: اثرات ورود محصولِ جدید به زندگی انسان، فقط شامل تغییرات کمّی نیست. اختراع‌های جدید، بر استانداردهای زندگی فردی و جمعی اثر می‌گذارند: محصولات و خدماتی که بشر از آنها رضایت دارد و از آنها لذت می‌برد در طول زمان تغییر می‌کنند و در نتیجه زندگی بشر را تغییر می‌دهند. ماده‌های جدید در مجموع زمان او را بیشتر حفظ می‌کند؛ اوقات فراغت انسان را افزایش می‌دهد؛ کیفیت محصولاتی که استفاده می‌کند را بهبود می‌دهد؛ و از این طریق بر سطح توقعات و انتظارات انسان اثر می‌گذارد. این تغییرات در مجموع تبدیل به نُرم یا هنجار زندگی ما می‌شود و ارزش‌های فردی و اجتماعی انسان را دگرگون می‌سازد.

جمع‌بندی

از رسانه‌های ارتباطی، مخابرات، و حمل و نقل گرفته تا مراقبت‌های بهداشتی، درمان، و تغذیه، تکنولوژی، زندگی ما را تغییر داده است. همزمان با سرعت گرفتن روزافزونِ اختراعات و پیشرفت‌های تکنولوژیک یا فناورانه، انسان مسئولیت بیشتری در قبال آن پیدا می‌کند. اکنون باید به شکل جدی نگران سیاست‌های آشکار و پنهان فراسوی توسعه تکنولوژی بر زندگی انسان و نسل‌های بعدی او بود. تنها راه کنترلِ اوضاع این است که همه مردم دنیا، نسبت به تکنولوژی به‌عنوان شمشیر دولبه که هم آثار مثبت و هم منفی در بر دارد، میزان و کیفیت آگاهی خود را بالاتر ببرند.